\\L1Open Access houdt met name de universitaire gemoederen steeds meer bezig, en terecht. Was het in het papieren tijdperk al vreemd dat universiteiten boeken en tijdschriften, die voor een groot deel werden gevuld door vooral eigen medewerkers, voor veel geld moesten terugkopen; met de komst van het internet wringt dat veel meer. Drukken wordt overbodig, of gaat on demand en verspreiden gaat met een druk op de knop. De uitgevers zijn eigenlijk niet meer nodig en uitgaven zouden toch op zijn minst veel goedkoper moeten zijn. Niets is echter minder waar. De uitgevers zijn er nog steeds en vullen de zakken meer dan ooit. \\L4De baas van Reed Elsevier streek in 2014 een slordige 20 miljoen euro op. De bazin van Wolters Kluwer 12,7 miljoen—een stuk minder, maar toch.

Open Access in Auteurswet
Het besef dat deze situatie anders moet, lijkt echter eindelijk geland in de universitaire wereld en, niet onbelangrijk, in de politiek. Dit laatste heeft onder meer geleid tot een voorstel voor een toevoeging van een Open Access-bepaling aan de Auteurswet, artikel 25fa. Dit artikel gaat als volgt luiden:

'De maker van een kort werk van wetenschap waarvoor het onderzoek geheel of gedeeltelijk met Nederlandse publieke middelen is bekostigd, heeft het recht om dat werk na verloop van een redelijke termijn na de eerste openbaarmaking ervan, om niet beschikbaar te stellen voor het publiek, mits de bron van de eerste openbaarmaking daarbij op duidelijke wijze wordt vermeld.'

Mooi voorstel, maar het kan beter
Dit voorstel heeft alle sympathie, maar behoeft nog wel enige aanscherping zou ik zeggen. Allereerst snap ik niet waarom het alleen voor een kort werk van wetenschap (een artikel) zou moeten gaan gelden. Ook voor boeken zou ik zeggen. Sterker, het zou moeten gelden voor alle publicaties waaraan wordt meegewerkt door medewerkers van door de overheid gefinancierde onderwijsinstellingen. Alleen indien er specifieke redenen zijn om een publicatie niet publiek toegankelijk te maken, zou een uitzondering gemaakt moeten worden.

Ik zou hiernaast een onderscheid maken tussen een elektronische versie of een papieren versie van een publicatie. In het geval van een papieren versie zijn immers veel meer kosten gemaakt en is het terecht dat zo'n uitgave niet zomaar wordt weggegeven. Het onderscheid tussen digitaal en papier zou ik bovendien willen koppelen aan de termijn en aan de doelgroep aan wie de publicaties beschikbaar worden gesteld.

Ik zou daarnaast willen voorstellen digitale versies van publicaties onmiddellijk voor de gehele universitaire gemeenschap ter beschikking te stellen—dus geen redelijke termijn. Anders blijft immers het probleem bestaan dat universiteiten die een actuele bibliotheek willen hebben, daar nog steeds de hoofdprijs voor moeten betalen. Voor het publiek, anders dan het onderwijspubliek, blijft wel de redelijke termijn gelden, ook voor digitale versies. Er worden immers ook enige kosten gemaakt om digitale teksten op te maken, te redigeren en online beschikbaar te hebben en te houden. Voor papier zal te allen tijde een kostprijs gevraagd mogen worden.

Open Access verplicht!
Ook vind ik het voorstel te vrijblijvend. Open Access mag, maar het moet niet. Tja, dan weet ik wel hoe het gaat. Dan wordt het niets met Open Access of zal slechts een fractie voor het publiek toegankelijk worden. Ik mail wel eens wetenschappers met de vraag hun artikelen op Recht.nl te mogen zetten. Bijna steevast is het antwoord—als dat al komt—dat ze niet weten of dat mag, dat het Open Access-beleid nog onduidelijk is, dat met Open Access nog een inhaalslag te maken is... Opmerkingen die mij somber stemmen. Het kan niet goed gaan als dit de mensen zijn die werk moeten maken van Open Access.

Om deze klip te omzeilen moet het verplicht worden dat elke publicatie die wordt geschreven door een medewerker die werkzaam is bij een onderwijsinstelling die door de overheid wordt gefinancierd op de bovenomschreven wijze beschikbaar gesteld wordt. Een mail naar een wetenschapper moet dan steevast beantwoord worden met een reply met daaraan gekoppeld de gevraagde publicatie, mits de redelijke termijn verstreken is natuurlijk. Ik ben immers geen wetenschapper. Dan pas creëren we echt Open Access.

Dit betekent natuurlijk wel dat onderwijsinstellingen aandacht moeten gaan besteden aan de ontsluiting van publicaties van hun medewerkers. Deze moeten onmiddellijk na publicatie beschikbaar komen in een universitaire internetbibliotheek, opdat de andere wetenschappers en de studenten er kennis van kunnen nemen. En zodra de redelijke termijn is verstreken dient ook het publiek toegang te krijgen tot de digitale stukken. Natuurlijk, die ontsluiting kost iets, maar die kosten zijn een fractie van de abonnementsgelden die jaarlijks worden betaald aan uitgevers.

Heeft dit allemaal tot gevolg dat de uitgevers stoppen met het uitgeven van wetenschappelijk materiaal? Prima, dan gaan de universiteiten toch gewoon zelf uitgeven? Daar wordt niemand slechter van. Bart Kiemeney, hoogleraar Kankerepidemiologie in Nijmegen staat al te popelen. Wie sluit aan?