Dagblad Trouw vond het nodig onlangs hun papieren voorpagina te verrijken met de kop: 'Vonnis kan per rechtbank verschillen'. Niet-abonnees kunnen deze kop niet snellen, maar de internetvariant van het voorpaginaverhaal staat wel online: Juridische databank laat zien: zoveel rechters, zoveel uitspraken. De twee koppen deden mij onmiddellijk denken, komkommertijd. Is het nieuws dat verschillende rechters verschillend beslissen? Kom nou. Desalniettemin toch de verhalen maar even gelezen.

Wat is er aan de hand?
Er is een eerste zoekmachine ontwikkeld voor rechterlijke uitspraken, las ik. Oh? Zijn er niet al tientallen zoekmachines? Niet in de laatste plaats de zoekmachine van Rechtspraak.nl zelf. En wat te denken van mijn favoriet, Google? Als je weet hoe je die machine bedient, kun je daarmee heel goed in uitspraken zoeken—óók naar gelijkende ontslagzaken van verschillende rechters.

Verder lezend blijkt het eigenlijk niet om een zoekmachine te gaan, maar om een databank. En dan niet één voor rechterlijke uitspraken, en ook niet één voor arbeidsrechtelijk zaken, nee, één voor ontslagzaken. Dus geen zoekmachine. En al helemaal geen zoekmachine voor rechterlijke uitspraken in het algemeen.

Verschillende rechters beslissen verschillend in gelijke zaken
Het verhaal geeft vervolgens aan dat een analyse van de ontslagzaken in de databank laat zien dat verschillende rechters verschillend beslissen in gelijke zaken. Als dat geen voorpaginanieuws is! Zeker als er in het artikel een hoogleraar aan het woord komt die uitlegt dat dat door cultuurverschillen heel goed mogelijk is en als de Rechtspraak daaraan toevoegt dat 'scheve' uitspraken in hoger beroep weer 'recht' gezet kunnen worden.

Het is dus helemaal niet erg en goed verklaarbaar dat er soms in gelijke gevallen in het voordeel van de werkgever wordt beslist. En juristen weten dat, al lang. Met behulp van een goede zoekmachine of een databank die goed doorzoekbaar is, zijn die verschillen vandaag de dag betrekkelijk eenvoudig te traceren en kunnen juristen tegen die verschillen in het geweer komen. In de rechtszaal.

Bovendien: over hoeveel zaken spreken we? Er zijn dit jaar grofweg 500 ontslagzaken gepubliceerd op Rechtspraak.nl door de verschillende gerechten. Stel dat 50 van die zaken min of meer gelijk zijn (en dat lijkt me veel), en dat 10 procent daarvan verschillend is beoordeeld, hoe groot is dan het probleem?

Analyse onvolledig
Niets nieuws onder de zon dus én geen groot probleem. Er is echter nog een ander aspect dat in het licht van het Trouw-artikel genoemd moet worden. De Nederlandse gerechten doen namelijk jaarlijks zo'n 1.500.000 uitspraken waarvan nog geen 3 procent (circa 40.000 zaken per jaar) gepubliceerd wordt. Dat betekent dus dat een analyse op basis van de beschikbare uitspraken altijd gemankeerd is.

Conclusies trekken op basis een paar procent van beschikbare uitspraken kan natuurlijk een indicatie geven van trends of knelpunten, mede gezien het feit dat voornamelijk belangrijke uitspraken online gezet worden. Maar wat deze 'zoekmachine' beweert te kunnen, kan niet kloppen. Er zijn eenvoudigweg te weinig zaken openbaar toegankelijk om gedrag en voorkeuren van individuele rechters uit te kunnen afleiden, of om met enige zekerheid gemiddelde ontslagvergoedingen te kunnen berekenen. Het zijn immers nu juist de afwijkende of bijzondere uitspraken, die publiek gemaakt worden.

Transparantie
Ook ben ik nieuwsgierig naar de manier waarop de databank is ingericht, welke trefwoorden zijn toegevoegd en welke tools voor de analyse zijn gebruikt. Transparantie dus. Het zou immers zomaar het geval kunnen zijn, dat wanneer ik een databank inricht in samenwerking met een andere universiteit (andere cultuur) en daar zelf een tool voor bouw, ik tot andere conclusies kom.

Ik pleitte in mijn eerdere column Vooringenomen rechter of objectief algoritme al voor een nauwe samenwerking tussen het juridische veld en ontwikkelaars van systemen voor het recht. Misschien moet er zelfs wel een keuringsdienst voor legal tech komen, zeker als dat wordt ingezet in het gerechtelijk apparaat. En net als de Leidse onderzoekers Cathy O'Neil en Bart Schermer in hun Trouw-opinie stellen, vraagt een verantwoord gebruik van intelligente systemen om transparantie en controleerbaarheid, zeker in het recht.

Zolang niet alle uitspraken geanalyseerd kunnen worden, er geen transparantie en controleerbaarheid is en geen keuringsdienst voor intelligente juridische computersystemen, moeten we de voorpagina nog maar even laten voor wat ze is en geen voorbarige conclusies trekken. Desondanks wel mooi, dit soort ontwikkelingen. Want één ding is zeker, technologie kan en zal de jurist steeds vaker terzijde staan.